Fiziksel özellikleri ile oldukça dikkat çekici bir ördek türü olan, akbaş ve kalkıkkuyruk olarak da bilinen dikkuyruk (Oxyura leucocephala), sürekli dikili duran kuyruğa sahip olması ve erkeklerinin çarpıcı mavi gagası sayesinde diğer su kuşlarından kolayca ayırt edilebilen güzel bir kuştur. Bu ilgi çekici kuş türü bir zamanlar Avrupa ve Asya’da bol olmasına rağmen, ne yazık ki bugünlerde nüfusu büyük ölçüde azaldı ve üreyen popülasyonlarının büyük bir kısmının yok olması sonucu bazı Güney Asya ülkelerinde sadece küçük popülasyonlar kaldı. Dolayısıyla da dikkuyruklar, maruz kaldıkları bu gerileme nedeniyle, IUCN Kırmızı Listesi’nde küresel olarak Tehlike Altında (EN) olarak sınıflandırılmıştır.
Dikkuyruklar, üreme ve beslenme alanlarına ulaşmak için uzun mesafeler kat eden göçmen bir türdür. Bu kuşların fiziksel özelliklerine gelecek olursak, bacakları vücudunun oldukça gerisinde yer alır, bu da suya dalmasını ve yüzmesini kolaylaştırır, ancak bu durum karada beceriksiz olmasına neden olur. Gagalarının dip kısmı oldukça şişkindir ve erkeklerinin gaga rengi mavidir. Bu gaga rengi sayesinde belirgin bir cinsel dimorfizm sunarlar. Üreme mevsimindeki yetişkin erkeklerin koyu gök mavisi bir gagası ve beyaz bir başı vardır, ayrıca vücut tüyleri kırmızımsı kahverengi iken boyunları ve kuyrukları siyahtır. Yetişkin dişilerin ise gagaları gridir ve gövdeleri genel olarak grimsi-kahverengi bir renk tonuna sahiptir, başları koyu kahverengidir ve yanak deseni değişken miktarda gri ve koyu renkli çizgilidir.
Bu ördeklerin dikkat çekici özelliklerinden bir diğeri ise suya oldukça iyi dalmalarıdır. Tehlikelerden kaçmak için çoğunlukla uçmak yerine dalmayı tercih ederler. Genellikle 1,5 ila 3 metre arasında dalış yaparak yiyecek ararlar ve bir dakikaya kadar su altında kalabilirler. Diyetlerinde ağırlıklı olarak böcekler, yumuşakçalar ve kabuklular gibi suda yaşayan omurgasızlar bulunur, ayrıca su bitkileri ve tohumları ile beslenirler.
Dikkuyruk ördekler genellikle lagünler, nehirler, bataklıklar ve sulak alanlar gibi su habitatlarında yaşamaktadır. Bu tür yaşam alanları, dikkuyrukların besin bulduğu ve ürediği yer olduğundan dolayı, türün hayatta kalması için gereklidir. Habitattaki bitki örtüsü de, yuva yapmaları ve barınmaları için güvenli yerler sunduğundan dolayı oldukça önemlidir. Ayrıca bu güzel kuşlar, beslenebilecekleri ve yavrularının güvenle yüzebilecekleri sığ su alanlarına da ihtiyaç duyarlar. Dikkuyruk ördeklerin habitatının bir diğer önemli özelliği de ada, sazlık gibi dinlenme ve sığınma alanlarını bulunmasıdır. Bu yerler, dinlenmek ve avcılardan kaçınmak için güvenli yerler sunduklarından dolayı oldukça önemlidir.
Özellikle üreme mevsiminde oldukça bölgeci olan bu kuşlar, üreme dönemi öncesi ve sonrası olmak üzere yılda iki kez tüy değişimi geçirirler. Üreme mevsimi dışında sürü halinde yaşayan kuşlardır. Yuvalarını, genellikle eski ördek yuvalarına veya sazlıkların arasına gizlenmiş bir şekilde yaparlar. Kuluçkadan ve yavruların bakımından yalnızca dişi sorumludur. Yumurtlama, 5-12 yumurtadan oluşur ve genellikle Nisan ve Temmuz ayları arasında gerçekleşir. Kuluçka yaklaşık 25 gün sürer. Civcivler yumurtadan çıktıktan kısa bir süre sonra anneyi takip ederler. Esas olarak böcekçildirler ve 15-20 gün sonra bağımsız hale gelirler.
Türkiye’deki dikkuyruk ördeklerin Ulusal Kırmızı Liste durumu, 2004 yılında Tehlike Altında olarak belirlendi. O zamanlar, tahmin edilen üreyen popülasyon büyüklüğü 200-250 çiftti ve 2013’teki daha yakın tarihli bir değerlendirmeye göre şiddetli düşüş ile 82-168 çifte kadar geriledi. Bu azalmanın başlıca nedenleri, türün üreme alanlarını besleyen su kaynaklarının yoğun kullanımı nedeniyle habitat kaybı ve bunun sonucunda sulak alanların kurumasıdır. Türkiye’de türler ağırlıklı olarak Orta ve Doğu Anadolu’da ürerlerken, ana kışlama alanları Türkiye’nin batısında bulunur. Bir zamanlar türün önemli bir kışlama alanı olan Burdur Gölü’nde bu kuşların sayıları 1991’de 10.927 kuştan 2001’de sadece 653’e düştü. 2002-2012 döneminde ise nüfusları %60 ile %80 arasında azaldı. Bugün Orta Anadolu’da başlıca dikkuyruk ördeklerin üreme alanları Uyuz Gölü, Mogan Gölü (her ikisi de Ankara ilinde), Sultan Sazlığı (Kayseri ilinde), Akkaya Barajı (Niğde ilinde) ve Ulaş Gölü’dür (Sivas ilinde).
Dikkuyruklar, çeşitli faktörlerden dolayı nesillerinin tükenme tehlikesiyle karşı karşıyadırlar. Sayılarındaki düşüşün bazı önemli nedenleri:
• Amerika’ya özgü bir tür olan kara başlı dikkuyruk (Oxyura jamaicensis) ile içe dönük hibridizasyon ve rekabet (türün hayatta kalmasına yönelik en büyük uzun vadeli tehdit)
• Habitat kaybı, üreme ve kışlama alanlarının bozulması
• Sulak alan drenajı ve dolgusu, sulak alanların bozulması
• Lagünlerin tarım arazisine dönüştürülmek üzere kurutulması
• Avcılık, kaçak avlanma ve sürat tekneleriyle avlanma
• Böcek ilaçları ve biyositler
• Yumurta ve civcivlerin, fareler ve köpekler tarafından avlanması
• Kurşun zehirlenmesi
• Endüstriyel, kentsel veya madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan selenyum, çinko veya bakır gibi diğer ağır metallerle kontaminasyon
• Çevre kirliliği
• Balık ağları nedeniyle boğulma
• Aşırı şehirleşme
• Genetik çeşitlilik kaybı
• İklim değişikliği, kuraklık
Peki bu güzel kuşları korumak için ne gibi önlemler alabiliriz?
• Dikkuyruk ördeklerin yasa dışı avlanmasını, yakalanmasını ve ticaretini yasaklayan yasa ve yönetmeliklerle korunması önemlidir. Pek çok ülke bu türü korumak için halihazırda yasalar uygulamıştır ve bu yasaların devamlılığı önemlidir.
• Bu türün yaşadığı sulak alanların ve lagünlerin restorasyonu ve korunması, hayatta kalması için çok önemlidir. Bu, yeni sulak alanların oluşturulmasını ve mevcut alanlarda su kalitesinin iyileştirilmesini içerebilir.
• Popülasyonlarının büyüklüğünü, yerini ve eğilimlerini belirlemek için nüfuslarını izlemek ve incelemek önemlidir. Bu, türleri etkileyen faktörlerin daha iyi anlaşılmasına ve daha etkili koruma önlemleri alınmasına yardımcı olabilir.
• Dikkuyrukları ve yaşam alanlarını korumanın önemi hakkında eğitim ve farkındalık, bu hayvanların uzun süreli hayatta kalması için çok önemlidir. Bu, yerel sakinleri eğitmeyi ve turistler arasında bu türün sulak alan ekosistemlerindeki kritik rolü hakkında farkındalık yaratmayı içerebilir.
Kaynak:
1- https://www.iucnredlist.org/species/22679814/119403602#population
2- https://www.trakus.org/kods_bird/uye/?fsx=2fsdl17@d&tur=Dikkuyruk
3- https://seo.org/ave/malvasia-cabeciblanca/
4- https://animalia.bio/es/white-headed-duck
5- https://ebird.org/species/whhduc1?siteLanguage=tr
6- https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Wei%C3%9Fkopfruderente_Oxyura_leucocephala_050324_Ausschnitt.jpg
